گروه فرهنگ و هنر مشرق- برخلاف دگرگونی های زمانه، بچه‌های این دوره و زمانه هنوز درباره‌ی روزه همان ذهنیتی را دارند که نسل قبلی و قبلی‌ها داشتند. آنها با ذوق و شوق کنار بزرگ‌ترها سر سفره‌ی افطار می‌نشینند تا روزه‌شان را افطار کنند و سحرها اصلا برایشان مهم نیست باید از  خواب شیرین خود بزنند. حلا نوبت به پدر و مادرها می‌رسد که شیرینی عبادت را برایشان چند برابر کنند. به قول معروف سنگ بنا را طوری محکم کنند که هیچ تندبادی آن را نلرزاند چرا که همین کودکان،‌ آدم‌های آبدیده‌ی فردا می‌شوند که رضایت خدا و تحمل سختی برای اطاعت از او برایشان از هر چیز دیگری اهمیت بیشتری دارد. دکتر ملوک خادمی روانشناس و استاد دانشگاه الزهرا(س) در این دو صفحه راهکارهایی ارائه داده که می‌تواند به شما کمک کند تا فرزندتان با ذوق و شوق بیشتری روزهای ماه مبارک رمضان را سپری کند.


*نگاه اول

فلسفه‌ی عبادت را برایشان توضیح دهیم

اگر انجام اعمال عبادی برای ما یک مسئله‌ی حل شده است اما بچه‌ها سوالات متفاوتی درباره‌ی همین عبادات دارند؛ اینکه چرا باید نماز بخوانیم و دلیل یک ماه روزه‌داری و نخوردن و نیاشامیدن صبح تا شب چیست؟ شاید الگو گرفتن از پدر و مادر مرحله‌ی اول شناخت کودکان از اعمال عبادی باشد اما همین که آنها کمی بزرگ‌تر می‌شوند دنبال راهی برای جواب سوالاتشان می‌گردند. در این میان اگر پدر و مادر آگاهی‌های لازم را به فرزندانشان بدهند، آنها شناخت پیدا می‌کنند که دیگر در دستورات دینی تردید نکنند اما اگر برایشان پشت ادای نماز و روزه و ... هیچ جوابی نباشد بدون شک اعمالشان شکل بی معنایی به خود می‌گیرد که دیگر انجام یا ترک آنها اهمیتی نخواهد داشت. در این خصوص حدیثی از پیامبر اکرم (ص) نقل شده با این مضمون: «وای به فرزندان آخر زمان از بی‌توجهی و روش ناپسند پدرانشان» عرض شد یا رسول الله! از پدران مشرک آنها؟ آن حضرت فرمود: «نه،‌ بلکه از پدران مسلمان آنها که هیچ یک از واجبات احکام دینی را به فرزندان خود نمی‌آموزند و هر گاه فرزندانشان درصدد تعلیم مسائل دینی باشند، آنان را از این امر باز می‌دارند و به ناچیزی از امور مادی درباره‌ی آنان قانعند و تنها به این دلخوشند که فرزندانشان بهره‌ی ناچیزی از دنیا به دست آورند من از این قبیل مردم بیزارم و آنان نیز از من بیزارند»‌ با این حساب،‌ ماه مبارک رمضان بهتر از هر زمان دیگر فرصتی برای شناخت روزه وفلسفه‌ی گرسنگی و تشنگی است. البته منظور از فلسفه، استدلال‌های ملاصدرا و ابومحمد غزنوی نیست بلکه استدلال متناسب با سن فزندان است. می‌توان با مثال‌هایی که مورد علاقه‌ی بچه‌هاست راه آشنایی با روزه را برای آنها باز کنیم.


*نگاه دوم

تمرین روزه‌داری قبل از سن تکلیف

اولین روز مدرسه، اولین دوست، اولین موفقیت و ... همیشه این اولین‌ها هستند که مثل کنده‌کاری روی چوب هیچ گاه از ذهن ما پاک نمی‌شوند. برای همین روانشناسان تأکید دارند که در تجربه‌های اول دقت بیشتری باید صورت بگیرد. روزه در ماه رمضان هم از همین دست خاطره‌هاست؛ خاطره‌ای که پدر و مادرها می‌توانند نقش پررنگی در آن داشته باشند. آنها می‌توانند با آمادگی لازم که پیش از سن بلوغ به فرزندان خود می‌دهند، باعث شوند اولین روزه‌ی ماه مبارک برای فرزندانشان سخت نباشد. عادت به روزه‌داری قبل از سن تکلیف در چند گام انجام می‌شود ابتدا آنها را با برنامه‌ی سحری و افطاری آشنا کنیم. بعد یاد بدهیم که چند ساعت از صبح یا بعدازظهر خوراکی نخورند. فرزندانمان می‌توانند یک سال قبل با روزه‌ی کله گنجشکی، روزه‌داری را تمرین کنند. این موارد باعث می‌شوند سال اول با روزه‌ی کامل بیگانه نباشند. این دستوری است که در روایات اسلامی نیز به آن تأکید شده. حواسمان باشد وقتی کودکان به سن تکلیف می‌رسند اگر از قبل آمادگی لازم را نداشته باشند، پذیرش تکلیف برایشان سخت می‌شود. به ویژه این موضوع برای پسران مصداق بیشتری پیدا می‌کند. اگر آنها را تا 15 سالگی که سن تکلیفشان است رها کرده باشیم، دیگر برایشان دشوار است و تقیدی به آن پیدا نمی‌کنند.


*نگاه سوم

اجباری در دین نیست، فقط آموزش!

تجربه‌اش کافی است تا بهتر از هر کسی معنی عمل اجباری را درک کنیم؛ کاری که هیچ اشتیاقی برای انجام آن وجود ندارد و هر لحظه منتظر هستیم که تمام شود و از بند آن رها شویم. اما اگر بدانیم اجباری در کار نیست خیلی راحت‌تر آن را می‌پذیرم. مانند پیامبر اکرم(ص) که در دوران تبلیغ کسی را وادار به پذیرش و یادگیری آداب اسلام نکرد چرا که خدا در سوره‌ی «ق»‌ خطاب به ایشان فرمود:‌ «تو به زور وادارنده‌ی آنها نیستی» خدا در سوره‌ی غاشیه نیز با این فرمایش که «تو بر آنها مسلط نیستی»‌ به این سخن تأکید می‌کند. به گزارش «آیه» این سخن مشخص می‌کند که ما نیز نمی‌توانیم برای بنده‌ی خدا تعیین تکلیف  کنیم چرا که اگر همین تعصب و اجبار ما عواقب و پیامدهایی داشته باشد آن زمان باید پاسخگوی خدا باشیم. در این میان نباید فراموش کنیم اگر فرزندمان با اجبار و تهدید و دعوای ما مجبور به روزه‌داری شود. ممکن است از دین زده شود و پنهانی بخواهد روزه‌اش را بخورد. برای همین تنها وظیفه‌ی ما پدر و مادرها همان آموزش کودک و نوجوانان است و اینکه آنها را از کودکی به آموزه‌های اسلامی عادت دهیم. در این میان بهترین روش این است که مانند رسول اکرم (ص) آشنایی با قرآن و احکام اسلامی را به صورت مداوم آموزش دهیم.



*نگاه چهارم

الگوی خوبی باشیم

امام صادق(ع) در حدیثی فرمود:‌ «مردم را با رفتار خود رهبری کنید نه با زبان خویش» با این حساب، وقتی در خانه‌ای پدر و مادر تکلیف واجب خود را آن چنان که باید و شاید مورد توجه قرار نمی‌دهند، نباید از فرزندان انتظاری بیش از آن وجود داشته باشد. برای همین شاید، بهترین روش برای آموزش کودکان و نوجوانان همان رفتار پدر و مادرهاست که همیشه خواسته یا ناخواسته در فرزندان تأثیر گذار است. برای همین بهتر است آنچه را که دوست داریم فرزندمان همان‌طور عمل کند، ابتدا خودمان انجام دهیم، اگر فضای خانه به گونه‌ای باشد که فرزندان ببینند پدر و مادر روی مسائل مذهبی حساس هستند و برای آنها اهمیت دارد، ناخودآگاه فرزندان هم ترغیب می‌شوند و نسبت به روزه علاقه‌ نشان می‌دهند. یکی از توصیه‌ها برای اینکه محیط خانه را برای روزه‌داری کودک هماهنگ کنید. این است که از خاطرات اولین روزه‌داری خودتان بگویید، اینکه دلتان می‌خواست زودتر افطار کنید یا در طول روز وسوسه‌ی خوردن شما را رها نمی‌کرد، این صحبت‌ها باعث می‌شود نوجوانتان دستور خدا را منطقی‌تر قبول کند. ممکن است روزه در تابستان با وجود طولانی بودن روز و گرمای هوا سختی‌های خاص خودش را داشته باشد اما وقتی پدری به جای گله و شکایت از این سختی‌ها هنگام افطار از  برکات و تأثیر روزه‌داری می‌گوید، فرزندان دیگر اهمیت آن را کاملاً درک می‌کنند و همین می‌تواند بهترین شیوه‌ی آموزش مسائل عبادی برای آنها به شمار آید.


برنامه‌ی روزانه را تغییر دهید

حدود پنج سال است که ماه مبارک رمضان در بلندترین و گرم‌ترین روزهای سال قرار گرفته. هر چند این موضوع به خصوص برای دختران که در 9 سالگی روزه به آنها واجب می‌شود کمی دشوار باشد اما در هر صورت واجب شرعی است که باید ادا شود. برای همین بهترین راه برای اینکه به فرزندمان کمک کنیم تا راحت‌تر بتواند تکلیف شرعی خود را بجا آورد شاید تغییر برنامه‌ی روزانه است. از آنجا که امسال هم مانند چند سال اخیر ماه رمضان در روزهای تابستان قرار گرفته می‌توان برنامه‌ی ساعات خواب و بیداری را متناسب با ماه مبارک رمضان تغییر داد. با توجه به اینکه فاصله‌ی افطار تا سحر کم است، نوجوان می‌تواند شب‌ها بیدار بماند و از مواد غذایی مورد نیاز و مقوی استفاده کند و در ازای آن ساعات بیشتری از روز را با خواب پر کند. با این برنامه‌ریزی لطف بزرگی به مهمانان ویژه‌ی خدا کرده‌اید. کار دیگری که می‌توان برای آسان‌تر کردن این فریضه‌ی الهی کرد، سرگرمی زمان اوقات فراغت است. بهترین پیشنهاد، همراهی با دوستان همسن و سال است. فرزندتان با دوستانی که روزه‌دار هستند می‌توانند به بهانه‌ی حضور در کلاس‌های قرآن، تفریحات گروهی و فعالیت‌های اجتماعی هم داشته باشند. این طور هم فراغت مفیدی دارند و هم زمان و سختی روزه‌داری را کمتر احساس می‌کنند.


*نگاه ششم

برای توان جسمی چه کنیم؟

روزه به دختری که 9 سال و پسری که 15 سال قمری‌اش تمام شده باشد واجب است اما گاهی اوقات این مسئله مطرح می‌شود که وضع جسمی دختران و پسران امروزی نسبت به کودکان و نوجوانان صدر اسلام فرق کرده و اکنون بچه‌ها خیلی ضعیف‌ترند. با این حساب تکلیف روزه‌شان چه می‌شود؟ فقها معتقدند توانایی یکی از شرایط تکلیف است و روزه زمانی واجب می‌شود که برای سلامتی فرد ضرری نداشته باشد. بنابراین اگر کودکتان از بنیه‌ی جسمی کامل برخوردار نیست لازم نیست او را مجبور به روزه گرفتن کنید چرا که در قرآن نیز آمده: «خداوند آسانی شما را می‌خواهد نه دشواری را» به ویژه اینکه این سال‌ها ماه رمضان با روزهای گرم و ساعات طولانی تابستان همراه شده و برای همین ممکن است آنها دچار مشکل شوند. هر چند پزشکان معتقدند اگر به وضعیت تغذیه‌ی بچه‌ها به خوبی رسیدگی شود هیچ مشکلی برای آنها به وجود نمی‌آید و کودکان به سن تکلیف رسیده می‌توانند روزه بگیرند بدون اینکه به جسم آنها آسیبی وارد شود چرا که وقتی خدا حکمی را قرار داده همه‌ی شرایط را در نظر گرفته. گرسنگی و تشنگی بخشی از فلسفه‌ی روزه است که با توجه به رفاهیات امروزه برای بچه‌ها، این تکلیف الهی بسیار مفید است. آنها ممکن است متحمل سختی شوند اما از سوی دیگر صبر در اخلاق و ریاضت معنوی را خواهند چشید و این موضوع اصلا جای نگرانی ندارد. اما برای اطمینان از صحت و سلامت فرزندتان خوب است با یک پزشک مشورت کنید تا در صورت نیاز داروهای تقویتی و مکمل‌های غذایی برای مکلفان کوچک در نظر گرفته شود.


*مقام معظم رهبری

دخترانی که تازه به سن تکلیف رسیده‌اند و روزه گرفتن برای آنها مقداری مشکل است چ حکمی دارند؟ آیا سن بلوغ شرعی دختران اکمال 9 قمری است؟
بنابر نظر مشهور، بلوغ شرعی دختران همان تکمیل 9 سال قمری است که در این هنگام روزه بر آنها واجب است و ترک آن به مجرد بعضی از عذرها جایز نیست ولی اگر روزه گرفتن برای ایشان ضرر داشته باشد یا تحمل آن برایشان همراه با مشقت زیاد باشد افطار برای آنها جایز است.


*آیت الله مکارم شیرازی

باید کفاره‌ی مد طعام را بدهد. یعنی برای هر روز معادل 750 گرم گندم و مانند آن به فقیر بدهد و قضای این روزه‌ها بر او واجب نیست.